Buldhana district : बुलढाणा जिल्ह्यातील भेंडवळच्या घटमांडणीला 350 वर्षांची परंपरा आहे. अक्षय्य तृतियेच्या मुहूर्तावर जिल्ह्यातील पूर्णा नदीच्या काठी वसलेल्या भेंडवळ गावात होणारी घटमांडणी विदर्भातीलच नव्हे तर राज्यभरातील शेतकऱ्यांसाठी औत्सुक्याचा विषय आहे. परंतु मांडणीला शास्त्रीय आधार आहे का ही चर्चा होते.
पर्जन्यमान आणि पिकांच्या स्थितीवर अंदाज वर्तविला जातो. त्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी आस्थेचा विषय आहे. भेंडवळ घटमांडणीवर त्यांचा दृढविश्वासही आहे. मांडणीचे भाकित ऐकण्यासाठी हजारो शेतकरी उपस्थित असतात. पुढील हंगामाची पेरणी काय करायची, ते ठरवतात. पावसाची महिनावार माहिती आणि पीक परिस्थितीचा अंदाजही वर्तविण्यात येतो. पावसाच्या लहरीपणामुळे मेटाकुटीस आलेल्या शेतकऱ्यांसाठी ही घटमांडणी आशेचा किरण बनली आहे. अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती याला निव्वळ ठोकताळे म्हणत असले, तरी शेतकऱ्यांचा भेंडवळ घटमांडणीवर विश्वास कायम आहे.
जळगाव जामोद तालुक्यातील पूर्णा नदीच्या काठी वसलेल्या भेंडवळ गावात घटमांडणी परंपरा होते. शेतकरी, बियाणे कंपन्यांचे प्रतिनिधी राज्याच्या विविध भागातून येतात. शास्त्रीय आधार असल्याने परंपरा सुरू आहे,अअसे शेतकरी सांगतात.अक्षय्य तृतियेला मांडणी त्यानंतर दुसऱ्या दिवशी सूर्योदयापूर्वी घटात झालेल्या बदलावरून पुंजाजी महाराज वाघ व सारंगधर महाराज भविष्य वर्तवितात.
रामचंद्र वाघ यांनी 1650 साली वातावरणातील बदलावरून नक्षत्रांचा अभ्यास केला. पुढे पाऊस, पिकांची भविष्यवाणी करण्यासाठी शेतकऱ्यांच्या मदतीसाठी त्यांनीच ही घटमांडणी सुरू केली, असे सांगण्यात येते. गावाच्या पारावरील हनुमान मंदिराच्या परिसरात आणि गावातील पूर्वेच्या शेतात अशा दोन ठिकाणी घटमांडणी केली जाते. पारावरची घटमांडणी गुढीपाडव्याच्या मुहूर्तावर तर शेतातील मांडणी अक्षय तृतियेला होते. दोन्ही मांडणींचा अंदाज एकाच दिवशी अर्थातच अक्षय तृतियेच्या दुसऱ्या दिवशी सूर्योदयापूर्वी सांगण्यात येतो. आज पुंजाजी महाराज, सारंगधर महाराज यांनी चंद्रभान महाराजांची परंपरा जोपासली आहे. घटमांडणीला कुठलाही शास्त्रीय आधार नसला तरी आजही परंपरेचे बळीराजाच्या मनातील महत्त्व कमी झालेले नाही.
1650 साली सुरु केली होती परंपरा…
या घटमांडणीची परंपरा सुमारे 370 वर्षांपासून दरवर्षी विश्वासाने जोपासली जात आहे. चंद्रभान महाराजांचा वसा त्यांच्या वंशजांनी आजही टिकवून ठेवला. आता पुंजाजी महाराज वाघ व सारंगधर महाराज हे घटाची पाहणी करून भाकित करतात. रामचंद्र वाघ यांनी 1650 साली वातावरणातील बदलावरून नक्षत्रांचा अभ्यास केला. पुढे पाऊस, पिकांची भविष्यवाणी करण्यासाठी शेतकऱ्यांच्या मदतीसाठी त्यांनीच ही घटमांडणी सुरू केली, असे सांगण्यात येते.
अशी केली जाते घटमांडणी !
भेंडवळच्या घटमांडणीची विशिष्ट पद्धत आहे. त्यानुसार घटामध्ये गहू, ज्वारी, तूर, उडीद, मूग, हरभरा, जवस, तीळ, भादली, करडी मसूर, बाजरी, तांदूळ, अंबाडी, सरकी, वाटाणा याची गोलाकार मांडणी केली जाते. मध्यभागी खोल खड्डा करून त्यात पावसाळ्याच्या चार महिन्यांचे प्रतीक असलेली चार मातीची ढेकळे त्यावर पाण्याने भरलेली घागर, घागरीवर पापड, भजा, वडा, सांडोई, कुरडई, तर खाली विड्याच्या पानावर सुपारी ठेवून प्रतिकात्मक मांडणी असते.
रात्रभरातील बदलाचे पहाटे निरीक्षण, भविष्यवाणी
घटामध्ये रात्रभर होणाऱ्या नैसर्गिक बदलाचे पहाटे सूक्ष्म निरीक्षण करून हजारो शेतकऱ्यांच्या उपस्थितीत भविष्यवाणी केली जाते. पाऊस, हवामान, पीक, अर्थव्यवस्था तसेच देशाचे राजकीय तथा नैसर्गिक संकटाबाबत भाकित वर्तवण्यात येते. या भविष्यवाणीवर शेतकऱ्यांचा अतुट विश्वास आहे. या भाकिताचा आधार घेऊन पिकपाण्याचे नियोजन करतात. मातीच्या ढेकळावरून चार महिन्यांच्या पावसाचा अंदाज व्यक्त केला जातो.
Bhendwal Prediction : भेंडवळच्या भाकितालाही आचारसंहितेचे बंधन
विविध धान्यांवरून आगामी हंगामातील पिके कसे राहतील, हे सांगण्यात येते. चारा-पाण्यासाठी सांडई, कुरडई, तर पुरी निसर्गाशी संबंधित राहते. करंजीवरून देशाची आर्थिक परिस्थिती सांगण्यात येते. भादली हे रोगराईचे, तर पान-विडा राजाच्या गादीचे प्रतीक म्हणून पाहिले जाते. राजा म्हणजे पंतप्रधान. पान, विड्यात होणाऱ्या बदलावरून भविष्यातील राजकीय परिस्थितीवर भाष्य केले जाते. मसूर हे पीक परकीय घुसखोरीचे द्योतक आहे.
घटमांडणीच्या भाकितावरुन पुढील हंगामाची पेरणी !
घटमांडणीचे भाकित ऐकण्यासाठी राज्यभरातील शेतकरी भेंडवळ गावात मुक्कामाला येतात. शेतकरीच नव्हे तर बी-बियाणे कंपन्यांचे प्रतिनिधीही शेतकऱ्यांचा आगामी काळातील कल लक्षात घेण्यासाठी येथे गर्दी करतात.
घटमांडणीला शास्त्रीय आधार नाही
370 वर्षांपासून सुरु असलेल्या भेंडवळच्या घटमांडणीला कुठलाही शास्त्रीय आधार नाही. मात्र, भाकितावरचा बळीराजाच्या मनातील विश्वास कमी झालेले नाही. प्राचीन घटमांडणी परंपरा विज्ञानाच्या आधुनिक युगातही जपली जात आहे. भविष्यवाणी विषयी शेतकऱ्यांमध्ये कमालीची उत्सकता पाहायला मिळते. घटमांडणीनंतर अंदाज बरेचदा खरे ठरतात. अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती याला निव्वळ ठोकताळे म्हणत असले, तरी शेतकऱ्यांचा भेंडवळ घटमांडणीवर दृढविश्वास कायम आहे.
